» معيار انسانيت چيست ؟

معيار انسانيت چيست ؟

بسم الله الرحمن الرحيم

گرچه وقت من خيلی گرفته است و بيش از اندازه ظرفيت و توانائيم برای‏ خودم كارهايی درست كرده‏ام يا شرايط بر من تحميل كرده است ، در عين حال‏ وقتی دوستان از من تقاضای بحثی در اينجا كردند چاره ‏ای جز اين نديدم كه‏ موافقت بكنم برای اينكه نشستن و صحبت كردن و مسائل اسلامی را با شما دانشجويان عزيز در ميان گذاشتن برای من از مهمترين مسائل است .

ترجيح می‏دهم كه مسئله‏ای را طرح كنم كه ذهن شما را بر انگيزد تا درباره‏ آن فكر كنيد و با يكديگ به مذاكره بپردازيم ، لذا بحث من بيشتر جنبه‏ طرح و سئوال دارد .

موضوع بحث معيار انسانيت است يعنی می‏خواهيم بدانيم‏ معيار و ميزان انسانيت چيست ؟ اگر از نظر زيست شناسی بخواهيم معيار انسانيت را بدست بدهيم ، كار ساده و آسانی است . در زيست شناسی فقط جسم انسان مطرح است . در آنجا بحث می‏كنند كه‏ انسان در ميان رده های مختلف حيوانات در چه رده‏ای است ؟ مثلا پستاندار است و . . . بالاخره يك نوع از انواع جانداران را انسان می‏نامند در مقابل انواع ديگر جانداران نظير پرندگان ، خزندگان ، چارپايان ، حشرات و غيره .ولی آيا انسانيت‏ انسان ، آنچه كه شرافت وكمال انسانی ناميده می‏شود به همين است ؟ در علوم انسانی می‏بينيم سخن از انسان كامل و انسان ناقص است ، سخن از انسان پائين افتاده و انسان مترقی و متعالی است . آن انسانی كه از نظر علوم انسانی ، از نظر علوم اخلاقی ، از نظر علوم اجتماعی ممكن است كامل‏ باشد و ممكن است ناقص ، قابل ستايش و تقدير وتكريم باشد و يا بهيچ وجه‏ قابل ستايش وتعظيم نباشد بلكه شايسته تحقير باشد ، كدام انسان است ؟ معيار انسانيت چيست و در كجاست ؟

مطلب مرتبط چگونه رشد مو را افزایش دهیم؟

اين چگونه است كه ميان مثلا چمبه ولومومبا فرق می‏گذاريم ؟ در چه‏ چيز آنها فرق می‏گذاريم ؟ چه چيز ، يكی را انسان منحط قابل نكوهش و حتی‏ مستحق اعدام قرار داده است و ديگری را انسانی قابل ستايش ، بااينكه از

جنبه‏ های زيست شناسی اگر هر دو را كالبد شكافی كنند شبيه يكديگرند حتی‏ جهازات روانيشان هم شبيه يكديگر است . هر دو دارای قلب ، سلسله اعصاب‏ ، كبد ، كليه ، ماهيچه‏ها ، معده و . . . هستند وچه بسا كه اعضای بدن‏ انسان قابل نكوهش از اعضای بدن انسان متعالی بهتر كار كند . پس چه چيز در اين است و چه چيز در آن كه باعث تفاوت ايندو شده است ؟ اين همان مسئله بسيار بسيار مهمی است كه از قديم در علوم انسانی و نيز در اديان ومذاهب مطرح بوده است . مثلا قرآن انسانهايی را برتر و بالاتر ازفرشته و شايسته مسجوديت ملائك می‏داند چنانكه می‏گويد ما به فرشتگان‏ گفتيم به آدم سجده كنيد . ولی در مورد انسانهايی نيز می‏گويد كه چهار پايان بر اينها برتری دارند .

چه مقياسها و معيارهايی است كه اين مقدار تفاوت را به وجود آورده است ؟ اين ، حتی به دين و مذهب هم ارتباط ندارد . و حتی مسئله انسان در سطحی قرار گرفته است كه باموضوع خدا هم صد در صد بستگی ندارد ، يعنی فيلسوفان مادی جهان هم كه به خدا و دين ومذهب‏ اعتقاد ندارند ، باز مسئله انسان و انسانيت و مسئله انسان برتر و انسان‏ فروتر را مطرح كرده‏اند ، در اينجا اين سئوال مطرح می‏شود كه از نظر مكاتب‏ مادی ، انسان برتر و انسان فروتر چگونه انسانهايی هستند ؟ و ملاك برتری و ملاك فروتری چيست ؟ اين سئوال بود حال ببينيم جواب چيست ؟

آيا ما می‏توانيم علم را ملاك و معيار انسانيت قرار بدهيم و بگوئيم كه‏ انسانها ازنظر زيست شناسی با يكديگر مساوی هستند ولی يك چيز هست كه‏ اكتسابی يعنی بدست آوردنی است و با آن ميعار ، انسانيت باغير انسانيت‏ تفاوت ميكند مرزی است ميان انسان برتر و انسان فروتر ، وآن دانش است‏ . هر اندازهكه انسان آگاهی و دانش بيشتری پيدا كند ، انسانتر است وهر اندازه كه از علم و دانش بی بهره تر باشد ، از انسانيت بی بهره تر است‏، بنابر اين دانش آموز كلاس اول از كسی كه هنوز به مدرسه نرفته انسانتر است . دانش آموز كلاس دوم از دانش آموز كلاس اول انسانتر است و همينطور . . . در دوره دانشگاه هم دانشجويی كه سال آخر را طی می‏كند از دانشجويی كه سال ماقبل آخر را طی می‏كند انسانتر است . در ميانعلما و دانشمندان نيز هر كدام كه معلوماتش بيشتر است انسانتر است . آيا اينكه‏ علم و دانش معيار انسانيت است و تنها معيار هم هست ، می‏تواند مورد

قبول واقع شود ؟ آيا شما ، انسانها را بر اساس دانششان ستايش يا نكوهش‏ می‏كنيد ؟

من گمان نمی‏كنم كه تنها علم و دانش‏ معيار انسانيت باشد وهر كه عالمتر است ، انسانتر می‏باشد . با اين‏ مقياس بايد بگوئيم كه در زمان ما اينشتن كه از همه دانشمندان عالم شهرتش بيشتر است و واقعا هم شايد از همه دانشمندان عالم‏ ، عالمتر بود انسان‏ترين انسانهای زمان ما بوده است .

نظريه ديگر اينست كه انسانيت به دانش نيست دانش البته شرطی است‏ برای انسانيت . آگاهی و باخبر بودن ، روشن بودن به جهان ، به خود و به‏ اجتماع را نمی‏شود نفی كرد اما اين مسلما كافی نيست . اگر هم دخالتی دارد ، يكی از پايه‏های انسانيت است . تازه در اصل پايه بودنش هم حرف است‏ كه بعد عرض می‏كنم . اين نظريه می‏گويد انسانيت به خلق و خوی است نه به‏ دانش . خلق وخوی يك مسئله است وآگاهی مسئله ديگر . ممكن است انسان‏ آگاه و دانا باشد و همه چيز را بداند ولی خلق وخوی او ، خلق وخوی انسانی‏ نباشد بلكه خلق وخوی حيوانی باشد . چطور ؟ مثلا يك حيوان از نظر خلق و

خوی تابع غرائزی است كه با آن غرائز آفريده شده است . جبر غرائز بر او حكومت ميكند . يعنی در مقابل غريزه ‏اش يك اراده حاكم ندارد وحتی او همان غريزه خودش است و غير از غريزه چيزی نيست . اگر می‏گوئيم سگ يك‏ حيوان درنده و در عين حال باوفاست درندگی و وفا برای اين حيوان غريزه‏ است . اگر می‏گوئيم مورچه يك حيوان حريص يا مال انديشه است ، حرص‏ يامال انديشی برای اين حيوان يك غريزه است . جبر غريزه بر او حكومت‏ ميكند و بس . انسانهايی در جهان هستند كه همان خلق و خوی حيوان را دارند يا به عبارت ديگر همان خلق وخوی اولی طبيعی را دارند ، خودشانرا بر اساس طرح انسانی نساخته‏اند ، خودشانرا تربيت نكرده‏اند ، انسان طبيعی‏ هستند ، يك انسان صد در صد موافق طبيعت ، انسانی كه در درون خودش محكوم طبيعت خودش است . علم او چطور ؟ علم ، آگاهی و چراغ است‏ . او در حالی كه محكوم طبيعتش است ، چراغ علم را در دست دارد . آنوقت‏ تفاوتش با حيوان در اين جهت می‏شود كه شعاع آگاهی حيوان برای تأمين‏ غرائزش ضعيف ومحدود به زمان و مكان خودش است ولی آگاهی به انسان‏ قدرت می‏دهد به طوری كه بر زمان گذشته اطلاع پيدا می‏كند ، زمان آينده را پيش بينی می‏كند ، از منطقه خودش خارج می‏شود و به منطقه‏های ديگر می‏رود تا آنجا كه از كره خودش هم خارج می‏شود و به كره ديگر می‏رود . ولی مسئله خلق وخوی يك امر ديگر است ، غير از مسئله آگاهی است . به عبارت ديگر آگاهی به آموزشهای انسان ارتباط پيدا می‏كند وخلق و خوی به‏ پرورشهای انسان .

اگر بخواهند به انسان آگاهی بدهند بايد اورا آموزش‏ بدهند و اگر بخواهند به انسان خلق و خوی خاص بدهند ، بايد او را همانگونه تربيت كنند ، عادت و پرورش دهند واين يك سلسله عوامل غير از عامل آموزش می‏خواهد به اين معنی كه عامل آموزش ، شرط پرورش هست ولی‏ شرط لازم است نه شرط كافی . نظريه اول كه معيار انسانيت را تنها دانش می‏دانست خيال نمی‏كنم كه‏ چندان قابل باشد بعد عرض می‏كنم كه چه اشخاصی همين نظريه را دنبال‏ كرده‏اند . ولی نظريه دوم كه سراغ خلق و خيو می‏رود طرفداران بيشتری دارد . اما تازه اين مسئله مطرح است كه كدام خلق وخوی معيار انسانيت است . در اينجا هم چند نظريه است . يكی اينكه آن خوئی كه معيار انسانيت است ، محبت است ، انساندوستی است وما در همه خويهای خوب ديگر ، محبت است . پس اگر كسی خلق و خويش بر اساس‏ انساندوستی بود وانساندوست بود انسان است . به سرنوشت ديگران همانقدر انديشيدن كه به سر نوشت خود و بلكه به سرنوشت ديگران بيشتر از سرنوشت‏ خود انديشيدن . در منطق دين ، اسم اين را ايثار می‏گذارد . در كتابی نوشته‏ بود : يك دستور كه در تمام اديان جهان يافت می‏شود اينست ، برای ديگران‏ همان را دوست بدار كه برای خود دوست ميداری و برای ديگران همان را مپسند كه برای خود نمی‏پسندی .در احاديث ما به اين عبارت است :

« احبب لغيرك ما تحب لنفسك و اكره له ما تكره لها » ، برای ديگری‏ همانرا بخواه كه برای خود می‏خواهی و برای او همان را نپسند كه برای خود نمی‏پسندی . اين منطق ، منطق محبت است . چنانكه می‏دانيد در مكتب هند و هم در مكتب مسيحيت روی كلمه محبت زياد تكيه می‏شود . می‏گويند در همه‏ موارد محبت كنيد ، اصلا غير از محبت مسئله ديگری مطرح نيست . البته در اين دو مكتب يك انحرافی هست ، يعنی آنها می‏گويند محبت ، ولی محبتی كه‏ آنها می‏گويند نوعی تخدير است . خوب اين هم نظريه ‏ای است وبعد بايد درباره آن صحبت بكنيم كه آيا محبت به تنهايی برای معيار انسانيت بودن‏ كافی است يا نه ؟ گفتيم در نظريه خلق و خوی ، اول حرفی كه در معيار انسانيت مطرح است ، انساندوستی است . انسان اخلاقی يا انسان بالاتر ، انسان فراتر ، انسانی‏ است كه انساندوست باشد . با اين معيار يك مقدار از مشكلاتمان حل می‏شود. ما چرا علی ( ع ) را يك انسان كامل ميدانيم ؟ برای اينكه درد اجتماع‏ راحس ميكرده ، برای اينكه " من " اوتبديل به " ما " شده بود . برای‏ اينكه " خود ) ] ؟ او خودی بود كه همه انسانها را جذب می‏كرد . او به‏ صورت يك فرد مجزا از انسان های ديگر نبود بلكه واقعا خودش را به منزله‏ يك عنصر ، يك انگشت ، يك عصب در يك بدن احساس می‏كرد كه وقتی‏ ناراحتی ای در يك جای بدن پيدا می‏شود اين عضو نا آرام و بی قرار می‏گردد . و اين سخن اصلا مال خود اوست ، اين تعبيرات مال خود اوست . قبل از اينكه در قرن بيستم ، فلسفه های او ما نيستی اين حرفها را بياورند علی ( ع ) اينها را گفته است ، وقتی‏ كه خبردار می‏شود كه عامل او ، فرمانداری كه از ناحيه او منصوب است در يك مهمانی شركت كرده است نامه عتاب آميزی به او می‏نويسد كه در نهج‏ البلاغه هست . حال چه مهمانی ای بوده است ؟ آياآن فرماندار در مهمانی ای‏ شركت كرده بوده كه در سر سفره آن مشروب بوده است ؟ نه . در آنجا قمار بوده ؟ نه . در آنجا مثلا زنهائی را آورده و رقصانده بودند ؟ نه . در آنجا كار حرام ديگری انجام داده بودند ؟ نه . پس چرا آن مهمانی مورد ملامت‏ قرار می‏گيرد ونامه تند نوشته می‏شود ؟ می‏گويد : « و ما ظننت انك تجيب‏ الی طعام قوم عائلهم مجفو و غنيهم مدعو » گناه فرماندارش اين بوده‏ كه بر سر سفره‏ای شركت كرده است كه صرفا اشرافی بوده ، يعنی طبقه اغنيا در در آنجا شركت داشته و فقرا محروم بوده ‏اند . علی عليه السلام می‏گويد : من باور نمی‏كردم كه فرماندار من ، نماينده من پای در مجلسی بگذارد كه‏ صرفا از اشراف تشكيل شده است . بعد راجع به خودش و زندگی خودش برای‏ آن فرماندار شرح می‏دهد. درباره خود می‏گويد : درد مردم را از درد خودش‏ بيشتر احساس می‏كرد ، درد آنها سبب شده بود كه اساسا درد خود را احساس‏ نكند .

سخنان علی ( ع ) نشان داده كه او واقعا دانا و دانشمند وحكيم بوده‏ است . امام علی را كه اينقدر ستايش می‏كنيم نه فقط به خاطر اينست كه‏ باب علم پيغمبر بوده كه پيامبر فرمود : « انا مدينة العلم و علی بابها ». بيشتر از اين جهت ستايش می‏كنيم كه انسان بود ، اين ركن از انسانيت را داشت كه به سرنوشت انسانهای محروم می‏انديشيد ،غافل نبود ، درد ديگران را احساس ميكرد . چنانكه ساير اركان انسانيت را هم داشت .مكتب ديگر می‏گويد : معيار انسانيت " اراده " است ، اراده مسلط كننده انسان بر نفس خود . به عبارت ديگر معيار انسانيت ، تسلط انسان‏ است بر خود ، بر نفس خود ، بر اعصاب خود ، بر غرائز خود ، بر شهوات‏ خود ، به طوری كه هر كاری كه از انسان صادر می‏شود بحكم عقل و اراده باشد نه به حكم ميل . فرق است ميان ميل و اراده . ميل در انسان يك كشش است‏ ، يك جاذبه است ، جنبه بيرونی دارد يعنی رابطه ‏ای است بين انسان و شيئی‏ خارجی كه آن شيئی انسان را به سوی خودش می‏كشد .

مثل آدم گرسنه كه ميل به‏ غذا دارد ، اين ميل يك جاذبه است كه انسان را به طرف خود می‏كشد ، يا مثلا تمايل جنسی يك جاذبه است ، يك ميل است كه انسان را بسوی خود می‏كشد . حتی خواب هم همينطور است ، خواب انسان را بسوی خودش می‏كشاند ، انسان به سوی آن حالتی كه نامش خواب است كشيده می‏شود . ميل به جاه و مقام ، شهوت جاه ومقام ، انسان را به سوی خودش می‏كشاند و امثال اينها . ولی اراده بيشتر جنبه درونی دارد . بر عكس ميل است ، انسان را ازكشش‏ اميال آزاد می‏كند . يعنی اميال را در اختيار انسان قرار ميدهد . هر طور كه اراده می‏كند ، كار می‏كند نه هر طور كه ميلش بكشد . تابع تصميم و فكر بودن غير از تابع ميل بودن است . اين ، نوعی تسلط بر اميال است .

اگر توجه كرده باشيد ، علمای اخلاق ، اخلاقيون قديم ما بيشتر تكيه‏شان روی مسئله‏ اراده بوده است . اراده حاكم بر ميلهای انسان . می‏گفتند معيارو ميزان‏ انسانيت ، اراده است . حيوان ،موجودی است تابع جير غريزه كه همان ميلها باشد ولی انسان موجودی است كه‏ می‏تواند به حكم اراده و به حكم اختيار از جبر غريزه آزاد باشد ، می‏تواند اراده بكند كه بر ضد ميل خودش رفتار و عمل بكند . پس آن كسی انسان است‏ كه بر خودش مسلط باشد و به هر اندازه كه انسان بر خودش مسلط نباشد ، از انسانيت بدور است . اين هم يك نظر است . اين هم يك معيار برای‏ انسانيت است .

يكی دو معيار ديگر هم برای شما عرض بكنم و به عرايض‏ خودم خاتمه بدهم . معيار ديگر برای انسانيت انسان ، آزادی است . يعنی چه ؟ يعنی انسان‏ آن اندازه انسان است كه هيچ جبری را تحمل نكند محكوم و اسير هيچ قدرتی‏ نباشد ، همه چيز را خودش آزادانه انتخاب كند . در مكتبهای جديد می‏دانيد كه روی آزادی به عنوان معياری از معيارهای انسانی ، بيشتر تكيه می‏شود .يعنی بهر اندازه كه فرد بتواند آزاد زيست كند ، به همان اندازه انسان‏ است . پس آزادی معيار انسانيت است . اين نظريه چطور است ؟ آيا اين‏ نظريه درست است يا نه ؟ اين نظريه هم مثل نظريات پيش ، هم درست است‏ و هم نادرست . يعنی به عنوان جزئی از انسانيت انسان درست است ولی به‏ عنوان اينكه تمام معيار انسانيت باشد ، درست نيست . از نظر اسلام‏ ... ادامه در پست بعد

برگرفته از کتاب گفتارهای معنوی

اثر متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری